ژل کنه کُش

توضیح کامل

درمان کنه زنبور عسل صفر تا 100 :کدام دارو بهتره؟! معایب و محاسن داروهای کنه

کنه واروا علت اصلی مرگ و میر زنبور و مخرب ترین آفت زنبورداری است. در کاهش جمعیت در یک زنبورستان اول باید به کنه واروا مشکوک شد بعد بیماری نوزما و در درجه بعد سایر بیماریهای گوارشی یا قارچی. در مواردی هم چند عامل بیماری همزمان وجود دارد. یعنی در اثر ضعف سیستم ایمنی زنبور ناشی از کنه، نوزما بیشتر شده و احتمالا ویروسهایی هم به علت گزش کنه به زنبور منتقل شده و سایر عوامل بیماریزا که تا قبل از این به صورت مخفی بودند یا قدرت بروز نداشتند برای زنبوردار دردسرساز میشوند.

در هر صورت بحث ما کنه واروا هست و در این مقاله قصد بررسی انواع داروها و روشهای مدیریتی این بیماری را داریم

چطور بفهمیم زنبورها کنه دارند، علائم کنه در زنبورستان:

۱-زنبورهای مرده
۲-زنبورها و شفیره‌ های ناقص و معیوب
۳-لاروهای جدید و تازه جلوی تخته پرواز
۴-زنبورهای افتاده روی زمین که بدون هدف حرکت می‌کنند
۵-زنبورهای بدون بال و پاهای ناقص
۶-زنبورهای فاقد مو و سیاه
۷-گروهی از زنبورهای فراری روی زمین افتاده یا شاخه درختان
۸-کاهش تخم گذاری ملکه
۹-شفیره های موزاییک مانند
۱۰-شفیره های زنده اما ناقص در داخل حجره‌ های در بسته
۱۱-شفیره های مرده داخل حجرههای در بسته با پاهای جمع شده و زبان خارج شده
۱۲-کاهش جمعیت کلنی
۱۳-وجود ذخیره عسل و گرده نا متناسب با جمعیت کلنی
۱۴-حمله کرم مومخوار به دلیل ضعف کلنی
۱۵-وجود لاروهای جمع شده در گوشه حجره به رنگ قهوه‌ای روشن تا تیره، قوام خمیری و گاها کشدار 

حجره هایی که کنه به آنها حمله کند و تعداد کنه زیاد باشد در حجره بسته نخواهد شد. بنابراین بسته نشدن در حجره نشانه بیماری هایی مثل لچک یا لارومیری ویروسی نیست

کنه یک نوع انگل خارجی است و همه انگلها دارای چرخه زندگی نسبتا پیچیده و شگردهای تخصصی برای زنده ماندن در بدترین شرایط است. به همین علت این بیماری در یک زنبورستان به صفر نخواهد رسید. همانطور که نوزما به صفر نخواهد رسید.

امروزه در کشور صدها نوع داروی کنه به صورت قانونی و قاچاق وارد میشود که هرکدام دارای معایب خاصی است. هر زنبوردار به یک نوع دارو معتقد است و بقیه داروها را قبول ندارد! در حالیکه نوع دارو و روش مصرف در هر زمانی فرق میکند و با توجه به شرایط، نوع و میزان آن توصیه میشود.

بیشترین دارویی که در سالهای اخیر در ایران به کار میرود استفاده از اسید اگزالیک و اسید فرمیک است. اغلب داروهای کنه یک ویژگی مشترک دارند و آن مخفی کردن بوی بدن زنبور است. بعضی هم به شکل تخصصی صرفا روی کنه اثرات سمی دارند مثل فلومترین. البته فلوممترین برای همه نوع کنه دامی استفاده میشود. در همه داروهای کنه بهتر است اول بر روی سه تا 5 کندو در چند جای مختلف تست کنید و بعد از سه روز در صورت نبود مشکل بر روی کل زنبورستان اجرا کنید. چه افرادی که یکباره دارویی را در زنبورستان استفاده کردند و کمتر از یک ساعت سرمایه خود را با دست خود نابود کردند!

در بین روشهای مرسوم دو اسید بیشتر از بقیه استفاده میشود.

اسید فرمیک

این اسید آلی مایع است و به شکل بخار و تدخینی برای کنه داخلی یا آکاراپیس استفاده میشود. منتهی در ایران برای کنه واروا به کار میرود. هرچند این دارو سبب ریزش کنه میشود اما این کنه ها میتوانند دوباره به زنبور حمله کنند هر چند هده ای معتقدند اسید فرمیک کنه های داخل سلولهای سربسته را میکشد اما همیشه اینطور نیست. این دارو در فصول گرم یا در دمای 12 تا 25 درجه بیشترین تاثیر را دارد.

در 15 تا 25درجه سانتیگراد از اسید فرمیک 55 تا 65% و در 8 الی 15 درجه سانتیگراد از اسید فرمیک 85% استفاده میشود. برای کندوی کف باز 65 درصد و کف بسته 60 درصد بهتر است. کنترل تبخیر این اسید به دلیل فراریت بالا بسیار سخت است. در حین استفاده باید تمام سوراخهای کندو مثل دریچه پرواز یا سوراخ تهویه باز باشد یا سر کندو کیسه یا پلاستیک نباشد. قبل از استفاده باید اسید فرمیک در دمای پایین نگهداری شود احتمال ملکه کشی در دمای بالا از جمله معایب دیگر اسپری اسید فرمیک هست. حدودا 40 درصد ملکه کشی از معایب این اسید است. فرار زنبورها از کندو نیز ممکن است اتفاق بیفتد. در دمای بیشتر از 30 درجه باید با احتیاط به کار برد. اسید فرمیک بیشتر در تابستان کاربرد دارد و اسید اگزالیک در پاییز. در صورتی که از ظروف حاوی اسید فرمیک در کندو استفده شود و دمای هوا بیش از 30 درجه شود حتما قبل از طلوع آفتاب باید از کندو خارج شود. استفاده از یک گلوله پنبه ای که اسید فرمیک اضافه آن گرفته شده است یک روش مطمئن برای همه دماها میباشد. یک گلوله پنبه ای به اندازه یک گردو داخل اسید فرمیک 60 درصد گذاشته و با فشار دادن مقدار اضافه آن را خارج کنید و روی آن را با یک پارچه بپوشانید و در بالای قابها قرار دهید. این روش در دوره های کوتاه مدت با فاصله 3 تا 4 روز تکرار شود به مدت 16 روز. در روش دیگر در داخل ظرف همراه یک گلوله پنبه ای 20 سی سی اسید فرمیک ریخته و تا 4 روز در کندو باز نمیشود و بعد از 4 روز در صورت تمام شدن اسید فرمیک شارژ میکنیم. اینکه چقدر اسید فرمیک داخل ظرف بریزیم بستگی به دمای هوا دارد. قبل از شروع فعالیت زنبور یعنی شروع بهار و فصل پاییز بهترین زمانهای استفاده از اسید فرمیک است. با این روش دیگر نیازی به استفاده از داروی کنه در تابستان نخواهد بود. این روش را به مدت 4 روز در چند نقطه زنبورستان امتحان کنید و بعد در کل زنبورستان به کار ببرید. نیاز به استفاده مکرر از این اسید از جمله معایب دیگر آن است. در واقع زنبوردار مجبور است هر هفته در کندو را باز کند و مقداری اسید فرمیک را بر روی یک تکه پارچه یا موکت یا در ظرفی در کندو بگذارد. به ازای هر قاب دو تا دو نیم سی سی داخل ظرف ریخته میشود.

علت ملکه کشی اسید فرمیک بدلیل تداخلی فرمونی با فرمونهای داخل کندو است. روش ارتباطی زنبورها داخل کندوی تاریک صرفا با بو یا فرمون است. بنابراین هرچیزی که این ارتباط را برهم بریزد رابطه اجتماعی زنبورها را مختل کرده و احتمال کشتن ملکه وجود دارد. دود دادن یکی از روشهای تداخل برای کاهش نیش زنی زنبورها است. 

اسید فرمیک به شکل اسپری نیز در چند برند چینی، بلغاری و آلمانی در حجمهای حدود 600 سی سی در کشور وارد شده است. کار با این اسپری در یک زنبورستان بزرگ تا حدی بی دردسر است. چون شما لازم نیست در کندوها را باز کنید و از دریچه پرواز یک پاف اسپری میکنید. در صورتی که 5 قاب در کندو دارید یک بار اسپری کافی است اما در کندوهایی بیش از 10 قاب بعد از 20 دقیقه یکبار دیگر باید اسپری شود. اسپری به مدت یک ثانیه در هر کندو کافی است. سه روز بعد از اسپری از کندو بازدید نکنید. بعضی زنبورداران از کشته شدن ملکه با اسپری های چینی گلایه دارند. با اینکه اسید فرمیک بالکان از کارایی بالایی برخوردار است اما کارشناسان و اساتید زنبورداری اذعان دارند که این اسپری صرفا اسید فرمیک نیست و دارای مواد شیمیایی دیگری مثل آمیتراز است که در موم باقیمانده سمی خواهد داشت. کارایی اسید فرمیک در کنه کشی حدود 94 درصد است.

اسید اگزالیک

داروی پر طرفدار دیگر صنعت زنبورداری اسید اگزالیک است. این اسید جامد و ظاهر آن مثل شکر است. از آنجا که داروی کنه در هر شکلی باید بخار شود این اسید نیز با دستگاه تصعید اسید اگزالیک در کندو دود داده میشود. داروهای مثل اپی بال یا مارول هم که دارای اسید اگزالیک است به شکل مایع و تزریقی یا اسپری به کار میرود. روش تصعید اسید اگزالیک از جهت راحتی استعمال و درصد بالای اثربخشی نسبت به روش های دیگر (تزریق ، اسپری) بهتر است. این اسید اغلب در فصل پاییز که برداشت عسل به اتمام رسیده و تخم ریزی و لارو و شفیره وجود ندارد استفاده میشود.

از جمله معایب اسید اگزالیک دشواری استعمال آن و هزینه بالا در زنبورستانهای بزرگ و نیاز به داشتن تجهیزات تصعید است. اگر روش تزریقی استفاده میکنید باید اسید اگزالیک با درجه خلوص بالا باشد. در حالت تصعید اسید اگزالیک صنعتی هم میتوان استفاده نمود. بهتر است ته مانده ناخالصی ها یا خاکستر در تابه تصعید هرچند وقت یکبار تمیز شود.

اسپری کردن اسید اگزالیک روی نوزاد زنبورها سبب نکروز سلول های روده میانی می شود.
اسپری مکرر ممکن است سبب مرگ و میر بالای زنبورها شود. استفاده از دوزهای بالا (حتی تا ۴ گرم برای هر کندو) ملکه کُشی به همراه نخواهد داشت اما بین دُز بالا و تلفات لاروها ارتباط وجود دارد. داروی هایو کلین داروی کنه حاوی اسید اگزالیک در ایران است منتهی قیمت مصرف کننده این محصول بسیار بالاست.

در ایران یک مغلطه ای در ارگانیک بودن این دو اسید ایجاد شده است. کلمه ارگانیک دو معنی دارد: ارگانیک یعنی آلی (در شیمی) و در مفهوم دیگر طبیعی. اینکه در منابع خارجی به اینها اسیدهای ارگانیک گفته میشود منظور آلی بودن آنهاست نه طبیعی بودن. وگرنه همه میدانند ترکیبی ارگانیک (به معنای طبیعی بودن) است که از منابع طبیعی مثل گیاهان استخراج شده باشد. با این وجود در ایران به اسید فرمیک و اسید اگزالیک شیمیایی ارگانیک گفته میشود! البته ناگفته نماند بین تمام داروهای کنه زنبور عسل ترکیب اسید اگزالیک و اسید فرمیک در اروپا به عنوان تنها داروی مجاز کنه زنبور ثبت شده است. باقیمانده اسید فرمیک و اسید اگزالیک حدود 10 تا 190 میلی گرم در کیلو گرم موم خواهد بود. البته در طبیعت هم اسید های آلی وجود دارد و این مقدار ممکن است از فرآورده های طبیعی گیاهان هم به کندو وارد شود. این مقدار باقیمانده در موم یا عسل سمی نخواهد بود اما اینکه در تستهای صادراتی عسل با مشکل مواجه نشود مشخص نیست. کشورهایی که به ایران داروهای رنگارنگ کنه را میفرووشند خودشان سازنده دستگاه هایی هستند که روش تشخیص و آنالیز این سموم را در اندازه های بسیار جزئی (ppm یا ppb) خواهد داشت. در واقع به ما سموم را میفروشند و در کشورهای مقصد صادراتی ایران دستگاه های آنالیری را. به همین علت است که اغلب محصولات کشاورزی ایران از بازارهای صادراتی حاشیه خلیج فارس، روسیه و اروپا مرجوع میشود. موم زنبور عسل به دلیل روغنی و غیر قطبی بودن اغلب سموم شیمیایی را به خود جذب میکند. حتی علف کشها، سموم باغبانی، داروهای شیمیایی، آلودگیهای محیطی ناشی از صنایع. برای جزئیات باقیمانده اسیدها به این مقالات میتوانید رجوع کنید

Residues in honey and wax after treatment of bee colonies with formic acid

Determination of residues in honey after treatments with formic and oxalic acid under field conditions

پس از تصعید یا تزریق اسید اگزالیک دو هفته منع برداشت عسل وجود خواهد داشت. روش استفاده از اسید اگزالیک هزینه بر و زمان بر هست و باید هر هفته در کندو دود اسید اگزالیک داده شود چون اثراتش سریع از بین میرود.

دستگاه تصعید اسید اگزالیک

تیمول

از جمله داروهای شیمیایی (به قول بعضی ارگانیک!) تیمول سنتتیک است. تیمول به شکل کریستالهایی با بوی تند و تصعید سریع میباشد. تیمول باید در الکل حل شود و یا به شکل قرص حاوی تیمول در کندو استفاده شود. مزیت تیمول این است که برای تبخیر نیازمند دما نیست. کارایی کنه کشی 96 درصد دارد اما کنه های داخل سلول را نمیتواند به کلی از بین ببرد. در مقایسه با اسید فرمیک، تیمول کمتر از 10 درصد کنه های داخل سلولهای دربسته را میکُشد در حالیکه اسید فرمیک 80 درصد کنه های داخل سلول را از بین میبرد. داروهایی مثل  آپی هرب، آپی گارد، تیمو وار و آپی لایف وار از جمله نوارهای حاوی تیمول در کنترل کنه واروا هستند.

نوارهای شیمیایی

سمهایی چون آپیستان، بایووارول، فابکوزین یا همان آمیتراز، ازانتول و حتی قرص برنج و نفتالین در زنبورداری برای کنه کشی استفاده میشود که همگی سمی و دارای باقیمانده در عسل و بخصوص موم است. موم چون در چرخه بازیافت قرار میگیرد این آلودگی در موم تا سالها باقیمانده و بین زنبورستانها در چرخش قرار میگیرد.

در حال حاضر روشهایی مانند استفاده از اسید اگزالیک، اسید فرمیک و تیمول بهتر می‌باشد. بهترین زمان مبارزه با آن در فصل پاییز و بعد از اتمام تخم ریزی است و بهار قبل از شهد گیری. بعد از عسل گیری( پاییز)، یک یا دوبار از اسید فرمیک برای مبارزه با واروا استفاده میشود. در پاییز در صورتی که مجددا آلودگی ایجاد شود یک مبارزه با اسید اگزالیک انجام می‌شود. داروهای دیگری هم در زنبورداری استفاده میشود (مثل آمپول روسی حاوی آمیتراز) که بسیار سمی هستند و در زنبورداری جدید از آنها استفاده نمیشود. برای مثال داروی فابکوزین ملکه را عقیم میکند. داروی فوماکوس آلمانی بسیار گران است و بسیار زمان بر. آپیستان آمریکایی هم گران است و در زنبورداری صنعتی با محدودیت همراه است.

کنه کش هربی مد کاملا گیاهی

ژل کنه کش گیاهی هربی مد تشکیل شده از ترکیبات گیاهی فرار دارای ماندگاری بسیار بالایی در کندو است. این ترکیب هیچ گونه فرآورده مضر در موم یا عسل ندارد و بزرگترین مزیت آن این است که به مدت یکماه در کندو قابل استفاده است. ترکیبات این داروی گیاهی به مرور بخار شده و سبب کنه کُشی میشود. در زنبورستانهای بزرگ استفاده از هر داروی کنه کُش با محدودیت همراه است. چرا که هر چند روز باید در کندو باز و دارو تجدید شود. باز کردن در کندو سبب ایجاد تنش به زنبور شده و فعالیت تولید آنها را مختل میکند. علاوه بر این برای زنبوردار مقدور نیست که مثلا هر هفته درِ 500 کندو را باز و داروی کنه را شارژ کند، تزریق دوباره کند یا نوارها را عوض کند. در استفاده از ژل کنه کُش هربی مد نیازی به باز کردن هفتگی در کندو نیست. یک بسته بر روی قابها گذاشته میشود و تا یکماه نیاز به تعویض ندارد.

روش استفاده: درپوش ظرف حاوی ژل را چند سوراخ میکنیم و بر روی قابها میگذاریم. داروهای کنه باید بر روی قابها گذاشته شود. چون ترکیبات فرار از هوا سنگین تر هستند و به پایین میروند. اگر داروهای کنه در کف کندو قرار داده شود به بالا صعود نمیکنند و اثرات کنه کشی ضعیف خواهد بود. کنه دائما توسط زنبورها به کندو آورده میشود. زنبورهای نر یک از عوامل پراکنش بیماری بین کندوها هستند چون محدودیتی برای تردد ندارند. سلولهای دربسته نیز از جمله منابع تخم کنه و کنه های ریز هستند. به همین دلیل دارویی باید در کندو دائما باشد تا بر روی کنه های جدید وارد شده اثر کند.

استفاده مداوم از یک نوع کنه کش دارای معایب زیر است:

1- مقاومت در کنه ایجاد میکند و واریته یا ژنوتیپهای تغییر یافته ای ایجاد میکند که به آن نوع ماده مقاومت دارویی خواهد داشت و نسل خود را گسترش خواهد داد. این همان اتفاقی است که به دلیل استفاده بیش از حد نوارهای شیمیایی پیش آمده و الان کنه کشی نوارها تقریبا از بین رفته است. تقریبا هر ماده شیمیایی به طور منفرد سبب مقاومت دارویی میشود.

2- همانطور که کنه های مقاوم ایجاد میکند نسلی از زنبورهای ضعیف نیز بیشتر میشود. در واقع داروهای شیمیایی در اوایل کنه ریزی خوبی دارند و به مرور از اثرات آنها کم شده و بجز ایجاد نسل مقاوم کنه سبب از بین رفتن ژنوتیپهای مقاوم زنبور خواهد شد. چون داروهای شیمیایی سبب تضعیف سیستم ایمنی میگردند. موجودات زنده دائما در حال ایجاد انواع جدید با تغییرات متناسب با محیط خود هستند. در سالهای اخیر گونه های مقاوم باکتریها که به انواع آنتی بیوتیکها مقاوم شده اند زیاد شده است. متاسفانه در صنعت زنبورداری نیز از آنتی بیوتیکها برای کنترل بیماریها زیاد استفاده میشود.

3- تخم ریزی ملکه تحت تاثیر قرار میگیرد. استفاده از هر داروی شیمیایی بر تخم ریزی اثر منفی دارد. اگزالیک اسید، فلومترین، فابکوزن، آمیتراز سبب ضعیف شدن کلنی از لحاظ سیستم ایمنی و متابولیسم سلولی خواهد شد.

بهتر است همیشه از یک نوع کنه کش استفاده نکنید و هر چند وقت یکبار با مشورت زنبورداران پیشرو و با تجربه نوع دارو را عوض کنید. در شروع بهار و شروع پاییز که فصل تخم ریزی است بیشترین آلودگی به کنه مشاهده میشود و کنترل این آفت در این دو زمان بسیار حائز اهمیت است. استفاده از موم نربافت یا قرار دادن زنبورها در شرایطی که هرزه بافی کنند و ملکه را در شرایطی قرار میدهند تا تخم نر بریزد. چون تخمهای نر یکی از جذاب ترین محل ها برای کنه واروا است. لاروهای نر چون از لحاظ دوره شفیرگی و اندازه بزرگتر از زنبوران کارگر هستند بنابراین کنه ها را به سوی خود جلب میکنند. با گذاشتن یک تا دو قاب نر بافت در کندو میتوان در فصل بهار بخش اعظم کنه ها را از کندو خارج کرد. لاروهای نر را میتوان در فریزر گذاشت و بعد از عصاره کشی (با حرارت برای از بین بردن عوامل بیماریزا) به عنوان منبع پروتئین در خوراک زنبور مخلوط کرد.

تجربه خود را در قسمت زیر با دیگران به اشتراک بگذارید.